اسلام دین کامل و همه جانبه ای است و در همه موارد حتی ریز‌ترین و جزئی‌ترین آن‌ها ورود کرده و برنامه داده است. همچنین سیره اهل بیت و ائمه اطهار، نقشه راهی برای تمامی پیروان آن هاست. اشتغال زنان و تقسیم بندی وظایف بین زن و مرد هم از این قاعده مستثنی نیست و اسلام در مورد آن هم ساکت نمانده و راهکار‌ها و چارچوب‌هایی ارائه می‌دهد. برای اینکه بدانیم نظر اسلام در مورد اشتغال زنان بیرون از خانه چیست و سیره ائمه و معصومین (سلام الله علیهم) در این مورد چه بوده است، پای صحبت‌های حجت الاسلام اکبر جدی، معاون فرهنگی سابق نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها نشستیم. او معتقد است در اسلام، زن از کار کردن بیرون از خانه نهی نشده است اما برای این کار چارچوب‌هایی در اسلام مشخص شده که باید رعایت شوند و همچنین زن و مرد می‌بایست نقش طبیعی و غریزی خود را در اولویت قرار دهند تا از وظایفشان تخطی نکنند.
• آیا اسلام اختصاصا در مورد اشتغال زنان و کار بیرون از خانه آن‌ها نقد و نظری دارد؟
برای اینکه بتوان پاسخ روشنی به این بحث بدهیم باید بحث را جزئی کرد که منظور از اشتغال چیست. و اینکه زن می‌تواند در بیرون از خانه کار کند یا نه؟ از نظر اسلام بله، می‌تواند به عبارتی این گونه نیست که زن از کار کردن در بیرون ممنوع باشد. اصولا هر انسانی، چه مرد و چه زن، آزاد است که بتواند کار کند و اگر نیاز به درآمد داشت کسب درآمد کند؛ این اصل است و بین مرد و زن تفاوتی در این زمینه وجود ندارد.
• پس مسأله اصلی چیست؟
نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که چارچوب این مسئله کجاست؟ ایا هر کاری را می‌توان انجام داد؟ این هم کاملا مشخص است که اسلام اجازه انجام هر کاری را به شخص، چه مرد و چه زن، نمی‌دهد؛ از نظر اسلام برخی از شغل‌ها حرام است و در مورد این کار‌ها هم مرد و زن تفاوتی ندارند؛ به طور مثال دزدی، قمار و... فعالیتی ممنوع است؛ این فعالیت‌ها به عنوان مکاسب محرم است و انسان نمی‌تواند به آن بپردازد.
• پس بهتر است بپرسیم اسلام در کدام یک از مشاغل برای زنان محدودیت ایجاد کرده؟
مواردی وجود دارد که اسلام برای زن محدودیت ایجاد کرده است، در حالی که برای مرد محدودیت وجود ندارد و البته برعکس این مورد نیز وجود دارد؛ این امر به دلیل یک سری مسائل خاص شرعی است، به طور مثال اگر خانمی ازدواج کرده باشد طبیعتا بر اساس تعهد ازدواج باید برای فعالیت خود در بیرون از خانه باید رضایت همسر خود را داشته باشد. اسلام زن را از فعالیت در بیرون از خانه محدود کرده است به دلیل تعهدی که بر دوش او است. چرا که تعهد ازدواج مفهمومش این است که خانم متعهد می‌شود در زندگی خود یکسری اصول و چارچوب‌ها را بپذیرد، این تعهد دو طرفه است. به طور مثال مرد می‌پذیرد معیشت همسر و فرزند خود را تامین کند و این امر بر اساس تعهد ازدواج وظیفه مرد است.
همسر نیز در برابر او وظایفی دارد؛ یکی از وظایفی که همسر دارد این است که برای رفتن از محیطی که همسر برای او فراهم کرده است باید اذن و رضایت همسر خود را داشته باشد؛ مگر اینکه در عقد خود این امر شرط شود که زن بگوید من فلان فعالیت خارج از منزل را می‌خواهم انجام دهم و مرد هم می‌پذیرد. بنابراین مواردی وجود دارد که اسلام زن را از فعالیت در بیرون از خانه محدود کرده است به دلیل تعهدی که بر دوش او است.
• کدام موارد؟
مواردی هم وجود دارد که مرد نمی‌تواند در آنجا فعالیت کند اما زن می‌تواند؛ به طور مثال محیط‌هایی که مخصوص زنان است و در آنجا حضور مرد در آن محیط از لحاظ شرعی اصلا درست نیست؛ به عبارتی در یک جاهایی خانم‌ها محدودیت دارند و در جاهایی آقایان محدودیت دارند. پس به طور مطلق نمی‌توان گفت مرد می‌تواند و زن نمی‌تواند فعالیت بیرون از خانه داشته باشد. زنان برای کار در خارج از منزل محدودیت‌هایی دارند در حالی که مردان آزاد‌تر هستند.
• چارچوب‌هایی که اسلام برای اشتغال زنان تصویر می‌کند چیست؟
زنان برای کار در خارج از منزل محدودیت‌هایی دارند در حالی که مردان آزاد‌تر هستند؛ درست است که شرع فعالیت زنان را در خارج از خانه ممنوع نکرده است ولیکن دست زنان را باز نگذاشته است و یک سری قید و بندهایی را گذاشته است که باعث می‌شود زنان در مسائل خارج از خانه و در عرصه فضای عمومی و اجتماعی نتواند حضور فعال داشته باشد. سیاست دین این است که مرد و زن در روابط و مناسبات اجتماعی خود در چارچوب نیازهای طبیعی و فطرتی عمل کنند.
• آیا از نظر اسلام، اشتغال زن بر خلاف طبیعت و فطرتش است؟
اصل سیاست اسلام بر اینکه مرد و زن، چون دین اسلام دین فطرت است، باید وظایف فطری خود را انجام دهند؛ به صورت غریزی و کاملا طبیعی و خدادادی در زندگی، مرد و زن دو نقش را ایفا می‌کنند؛ بنابراین اسلام ضوابط کار و رابطه رفتاری و ارتباطات را بر اساس این واقعیت که بین زن و مرد تفاوت وجود دارد، بیان کرده است. به طور مثال در بقای نسل نقش زن و مرد کاملا با هم متفاوت است و قابل جابجا شدن نیست؛ زن در بقای نسل بیشترین نقش را ایفا می‌کند و حدود 3 سال زن را درگیر می‌کند و این مسئله را نمی‌تواند مرد انجام دهد چرا که این یک نقش طبیعی است؛ این امر نقشی قراردادی نیست بلکه تفاوت واقعی و حقیقی است. در برابر این نقش طبیعی که زن دارد، مرد نقش طبیعی دیگری را بر عهده دارد که بتواند حمایت کند تا همسرش بتواند این دوران را طی کند؛ مرد باید نیازهای همسر خود را برطرف کند تا زن با آسایش خیال این مراحل را طی کند؛ بنابراین تفاوت بین زن و مرد یک واقعیت است. این تفاوت‌ها را در آموزه‌ها و احکام اسلامی به خوبی مشاهده می‌کنید؛ سیاست دین این است که مرد و زن در روابط و مناسبات اجتماعی خود در چارچوب نیازهای طبیعی و فطرتی عمل کنند. اینکه زن بخواهد از بچه دار شدن طفره برود، این خلاف نقش طبیعی او است؛ چرا که اگر چنین باشد بعد از مدتی نسل بشر منقرض می‌شود؛ زن باید در ابتدا مسئولیت طبیعی خود را انجام دهد. دین در حمایت از نقش طبیعی زن یک سری مسائل را مطرح کرده است.
• در صورت تغییر این نقش، چه پیامدهایی در انتظار خانواده هاست؟
در خانواده، مرد نقش مدیر را بازی می‌کند ولی زن نقش مدار را بازی می‌کند؛ زن محور خانواده است و همه به دور او جمع می‌شوند؛ حلقه وصل خانواده زن است. اگر قرار باشد زن نقش خود را جا به جا کند ستون خیمه خانواده که زن است، که از لحاظ عاطفی و نوع اقتدار معنوی که در خانواده ایجاد می‌کند، از بین می‌رود. به طور طبیعی مرد قدرت بدنی، قدرت جسمانی و ریسک پذیری بیشتری دارد و از اینکه بتواند خانواده خود را حمایت و مدیریت کند، لذت می‌برد؛ زن وقتی مورد توجه، محور توجهات به خانواده باشد لذت می‌برد، زن قدرت ندارد بلکه اقتدار دارد. اگر قرار باشد زن این نقش خود را رها کند و در جای دیگر فعالیت داشته باشد مسلما محور خانواده از بین می‌رود و خانواده دچار مشکل خواهد شد؛ همانطور اگر مرد جای خود را عوض کند و نقش مدیریت را از دست بدهد، مرد در این صورت احساس پوچی می‌کند. چرا که طبیعا مرد این نیست و احساس حقارت، بی‌معنایی می‌کند.
• پس می شود گفت که اسلام، رعایت نقش های متناسب با طبیعت زن و مرد را مد نظر داشته است؟
به نظر بنده، اسلام این مسئله را به خوبی رعایت کرده است و سعی کرده به افراد فرصت دهد که نقش طبیعی و غریزی خود را بازی کنند، همان نقشی که حقیقتا مال آن‌ها است؛ اگر در جایی اسلام بر زن الزام نکرده است که کار کند به خاطر این است که این امر خلاف نقش طبیعی او است؛ اسلام بر پدر و مرد تامین معاش خانواده را الزام کرده است تا مجبور نباشد به خاطر تامین معاش نقش طبیعی او مخدوش شود یا کنار گذاشته شود. اگر در احکام اسلام نگاه کنید تفاوت معناداری در مسائل مربوط به فعالیت و کار مرد و زن در اجتماع، می‌بینید و کسی نمی‌تواند منکر آن شود و این احکام فلسفه هم دارد؛ این احکام اسلام به معنای محدود کردن یا تبعیض نیست بلکه کمکی است به اینکه هر کدام نقش طبیعی خود را ایفا کند.
• آسیب‌های فراموشی نقش و تغییراتی که در خانواده‌ها ایجاد شده، چه چیزهایی می تواند باشد؟
من معتقدم یکی از آسیب‌هایی که امروز بشریت می‌بیند به این علت است که از حالت طبیعی و غریزی خود فاصله می‌گیرد؛ فرزندان در دامن و مهر مادر تربیت می‌شوند و معنا ندارد مادر فرزند خود را رها کند و در جای دیگر فعالیت کند؛ روشن است که اسلام این امر را نمی‌تواند بپذیرد چرا که سرمایه اصلی هر جامعه سرمایه انسانی آنجامعه است و این سرمایه‌ها در دامن مادران ساخته می‌شوند. زن با کار در بیرون از منزل به دنبال ساختن چه چیزی است؟ آیا کاری که بیرون از خانه می کند، ارزشمند‌تر و پیچیده‌تر از ساختن انسان است؟ نقش مادر نقشی بسیار کلیدی است و اسلام از آن حمایت کرده است تا زن بتواند به درستی نقش خود را ایفا کند؛ سیاست و فلسفه ای در پشت این مسئله وجود دارد که شما می‌بینید در نوع احکامی که در اسلام وجود دارد تفاوت‌هایی وجود دارد؛ سیاست دین این نیست که زن مثل مرد در عرصه‌های اجتماعی بدون هیچ تفاوتی حضور پیدا کند. اگر این گونه باشد عملا نقش طبیعی زن از بین خواهد رفت و زن نمی‌تواند نقش طبیعی خود را ایفا کند و این واقعیتی است که وجود دارد.
• فکر می کنید چرا زندگی های امروزی، این چنین سست شده است؟ آن هم علی رغم این همه محکم کاریهایی که صورت گرفته...
اشتباه بزرگی که امروز اتفاق افتاده است، این است که مهریه تضمین نیست؛ تضمین زندگی چیز دیگری است، کسی با مهریه نمی‌تواند زندگی خود را تضمین کند؛ در عین حال شرع این را به عنوان یک هدیه قابل توجه از سرمایه ای که مرد در اختیار دارد و پیش از زندگی است؛ مهریه نسیه نیست یعنی خانم قبل دریافت کامل مهریه می‌تواند با همسر خود زندگی نکند. مهریه زمان دار نیست و نقد است مگر اینکه زن بپذیرد مهریه را نگیرد و وارد زندگی شود؛ اگر زن وارد زندگی شود در آن صورت مهریه دین می‌شود و بر عهده مرد است. بنابراین مهریه نیز سرمایه اولیه است که دین آن را پذیرفته است که بخشی از دارایی مرد پیش از شروع زندگی، تقدیم زن می‌گردد.
• این تضمین‌های مادی، به تنهایی برای ایجاد امنیت زنان کافی هستند؟
نه اصلا. به نظر بنده تضمین‌های دیگری وجود دارد که تضمین‌های اخلاقی است؛ وقتی وارد عرصه توصیه‌های اخلاقی و تربیتی اسلام می‌شوید به بسیاری از مسائل پی خواهید برد؛ اصل تضمین زندگی و امنیت اقتصادی در این عرصه است؛ در روایات آمده است که نگاه کردن مرد به همسر خود عبادت است؛ این تعبیر بزرگی است؛ چه تضمینی بزرگ‌تر از این وجود دارد؟ وقتی به کعبه نگاه می‌کنید عبادت است و وقتی به همسر خود نگاه با مهر و محبت می کنید عبادت است؛ اگر کسی این نگاه را در زندگی داشته باشد، همسر خود را همانند کعبه نگاه می‌کند؛ این بار و تضمین معنوی بزرگی است؛ از این دست عبارت‌ها در آموزه‌های دینی ما وجود دارد و ما از این بخش از آموزه‌های دینی خود غفلت کردیم که نوع نگاه به زندگی، نوع نگاه به همسر، نوع نگاه دو طرف به یکدگر و... را کنار گذاشتیم.
• به عنوان سئوال اخر، نظر و سیره ائمه درباره کار زنان در بیرون از خانه چه بود؟
در سیره اهل بیت (ع) این امر وجود نداشت که خانم‌ها برای کسب درآمد بیرون از منزل کار کنند؛ من در روایات به این شکل که اکنون وجود دارد ندیدم؛ برخی از خانم‌ها اموال و دارایی داشتند و بر اساس آن فعالیت اقتصادی می‌کردند و این اموال را به کسی می‌سپردند تا تجارت کند و درآمدی داشتند؛ همانند حضرت خدیجه (س) سرمایه داشتند و با آن تجارت می‌کردند و درآمد خود را در راه اسلام خرج می‌کردند. برخی فعالیت‌های خاص و موردی در برخی مناسبت‌ها وجود داشته است؛ فعالیت‌های این چنینی بوده است ولی اینکه زن بیرون از خانه همانند مرد شغلی داشته باشد و کار کند، نبوده است یا به ذهن من نمی‌آید؛ به نظرمن سیره ائمه اطهار (ع) این گونه نبوده است که همسران آن‌ها با مسائل بیرون و کار درگیر شوند؛ برداشت من این است که سیاست و سیره ائمه (ع) این نبوده است.
• نوع نگاه به زندگی و روابط و مناسبات خانوادگی مهم‌تر است از مسائلی که امروز در جامعه ما رخ داده است؛ باید بر روی این مسئله بیشتر کار شود چون احکام و ضوابط اسلامی با نگاه اخلاقی معنا پیدا می‌کند؛ در محیطی که دو طرف نگاه صرفا ابزاری به هم داشته باشند از محیط اسلام به دور است چرا که در اسلام چنین فضای وجود ندارد، احکام اسلامی در فضای خود معنای خود را پیدا می‌کند.
منبع: ماهنامه ماه تی تی استان مازندران